Maria Małaśnicka Miedzianogóra
Roman Miedzianogóra
Towarzystwo Krzewienia Oświaty Polskiej w Danii

Uwarunkowania procesu nauczania języka polskiego w duńskim modelu realizacji Dyrektywy EU w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących

Rok 2007 jest rokiem, na który przypada 30 rocznica powstania dyrektywy unijnej w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących. 2 maja 2004 roku Polska dołączyła do krajów objętych działaniem tej dyrektywy.

Z jednej strony okres 3 lat polskiego członkostwa w EU jest niewątpliwie zbyt krótki do formułowania ocen i wartościowania sposobów , w jakich funkcjonuje Dyrektywa w odniesieniu do nauczania języka ojczystego dzieci polskich, przebywających za granicą. Z drugiej strony mogłoby się wydawać, że 2 maja 2004r. znaleźliśmy się w obszarze działania unijnych mechanizmów edukacyjnych, w pełni już funkcjonujących, z wieloletnimi tradycjami i wypracowanymi rozwiązaniami, a w EU został już ukształtowany i zweryfikowany w praktyce podstawowy model, z jego krajowymi wariantami, wsparcia dla języka ojczystego i kultury kraju pochodzenia dzieci migrujących pracowników. Podążając dalej tym tokiem rozumowania można by zatem założyć, że zostały już wystarczająco poznane edukacyjne konsekwencje swobodnego przepływu pracowników i ich dzieci. Trzeba pamiętać, że zanim na obszary unijne ruszyła fala polskich pracowników, w ślad za którymi podążyły ich rodziny, pracowali tam już obywatele różnych państw ze swoimi dziećmi.

Prześledźmy proces tworzenia się takiego modelu i jego obecny kształt na przykładzie duńskim. Pozwoli to lepiej zrozumieć uwarunkowania procesu nauczania w Danii języka i polskiej kultury dzieci i młodzieży polskiego pochodzenia, a może także umożliwi stworzenie szerszych kontekstów dla polonijnych analiz oświatowych funkcjonowania tej dyrektywy.

31 lat temu, 8 marca 1976 roku ukazało się w Danii pierwsze rozporządzenie dotyczące nauczania języków ojczystych dwujęzycznych uczniów. Rozporządzenie dawało prawo do uczenia się języka ojczystego obcojęzycznym dzieciom mieszkającym w Danii lub przebywającym w tym kraju od nie mniej niż 6 miesięcy. Celem rozporządzenia było m.in. ułatwienie ewentualnego powrotu do kraju pochodzenia. Grupy uczniowskie nie mogły liczyć mniej niż 12 uczniów. Nauka miała odbywać się poza czasem szkolnym w wymiarze od 3 do 5 godzin tygodniowo.

W 1984r. ukazuje się drugie rozporządzenie dotyczące języków ojczystych , w którym cofa się uprawnienie do pobierania nauki języka ojczystego dzieciom z klas zerowych. Zamiast określenia "kraj pochodzenia ucznia" pojawia się termin "kraj pochodzenia rodziców" .Zostaje przeformułowany cel nauki z ewentualnego powrotu ucznia na ułatwienie mu pobytu w kraju rodziców.

W 2001r. pojawia się trzecie rozporządzenie w sprawie języków ojczystych, które wchodzi w życie w sierpniu tegoż roku . Zostaje utrzymana liczba uczniów w grupie, ale liczba godzin może zostać ograniczona do dwu. Zaleca się zatrudnianie nauczycieli ze szczególnymi kwalifikacjami, chociaż nie precyzuje się bliżej, co one oznaczają . Wprowadza się też dalsze ograniczenia w korzystaniu z prawa do nauki języka ojczystego związane z pochodzeniem każdego z rodziców dziecka i czasem jego pobytu w Danii. Zostaje zmieniony tryb, w jakim oferuje się nauczanie języka ojczystego z obligatoryjnego na dobrowolny. Zaprzestaje się centralnej refundacji komunom kosztów nauczania.

Następny rok, 2002, przynosi kolejne i aktualnie obowiązujące, rozporządzenie odnoszące się tym razem wyłącznie do uczniów, których rodzice pochodzą z krajów Unii Europejskiej, z krajów z nią stowarzyszonych umowami o współpracy oraz z Wysp Owczych i Grenlandii. Sformułowano w nim:

cele nauczania, którymi są podtrzymanie i rozwój wiedzy i umiejętności rozumienia ojczystego języka mówionego i pisanego oraz umiejętność posługiwania się nim w mowie i piśmie. Nauczanie powinno podnieść świadomość językową ucznia i ułatwić mu wgląd w kulturę kraju pochodzenia. Znajomość języka ojczystego powinna wzmocnić jego rozumienie wielojęzyczności, ale też pomóc uczniowi przy ewentualnym powrocie do kraju pochodzenia.
kategorie osób uprawnionych do wyboru języka tzn. rodziców i dzieci,
wymóg zapewnienia rodzicom informacji o lokalnych możliwościach nauczania języka ojczystego,
uprawnienie dla zarządów komun do ustalenia terminu zgłaszania uczniów w roku szkolnym ,
niezbędne warunki do obligatoryjnego założenia grupy nauczania języka ojczystego: 1. co najmniej 12 uczniów w grupie, 2. możliwość zatrudnienia kwalifikowanego nauczyciela ,
możliwość zorganizowania nauczania w szkole ucznia lub w innej szkole w komunie , ewentualnie w innej komunie w przypadku niemożności zebrania 12 -osobowej grupy ,
zakres uprawnień do korzystania z oferty obejmujący uczniów od 1 do 9 klasy,
możliwość objęcia nauczaniem klas przedszkolnych za zgodą zarządu komuny,
nauczanie, o ile jest to możliwe, w grupach wiekowych ,
ilość godzin od 3 do 5, 2 w przypadku równolegle prowadzonych 3 poziomów językowych i liczbie uczniów 8. Komuna może ograniczyć liczbę godzin do 2 tam, gdzie podejmie decyzję o nie obligatoryjnym nauczaniu.
nauczanie powinno odbywać się w czasie przeznaczonym na szkolną naukę. W szczególnych przypadkach można, po uzgodnieniu z rodzicami, zaoferować uczniowi lekcje j. ojczystego w sobotę

W zarządzeniu wyodrębniono 3 kategorie nauczycieli, którzy są uprawnieni do nauczania przedmiotu "Język ojczysty":

nauczyciele z wykształceniem przygotowującym do pracy w szkole podstawowej, mający szczególne warunki do nauczania danego języka,
Nauczyciele z wykształceniem nauczycielskim z krajów EU lub z nią stowarzyszonych itd.
pozostali, którzy w inny sposób kwalifikują się do wykonania tego zadania.
Jeżeli zarząd komuny zaoferuje nauczycielom odnośną ofertę dokształcania, muszą ją przyjąć.

Zarządy komun zatwierdzają proponowany przez dyrekcje szkół plan nauczania, obejmujący nauczanie przedmiotu "Język ojczysty". Jak wynika z analizy kolejnych rozporządzeń, nauczanie przedmiotu "Język ojczysty" podlega w Danii procesowi stopniowych ograniczeń i sprowadza się do niezbędnego minimum, często faktycznie nie przestrzeganego w szkolnej praktyce:

Faktycznie cofnięto uprawnienia do pobierania nauki języka ojczystego dzieciom z klas zerowych ponieważ poszczególne komuny korzystają z trybu dobrowolności przy podejmowaniu decyzji o skierowaniu dziecka na nauczanie.

 
- Wprowadzono termin "kraj pochodzenia rodziców" zamiast określenia "kraj pochodzenia ucznia".
- Przeformułowano cel nauki, wprowadzając na pierwszym miejscu kategorię wielojęzyczności, na drugim ewentualnego powrotu ucznia i ułatwienia mu pobytu w kraju rodziców.
- Ograniczono liczbę godzin do niezbędnego minimum 3 g. dla grupy,
- Sformułowano postulat o szczególnych kwalifikacjach nauczycieli uczących języka ojczystego bez sprecyzowania, o jakie kwalifikacje chodzi.
- Nie zapewniono żadnego trybu i systemu doskonalenia tych nauczycieli.
- Nie przewidziano żadnych możliwości umieszczenia przedmiotu na świadectwie choćby w formie opisowej.
- Nie ma żadnego systemu kontroli zarządów szkół co do oferowania uczniom możliwości nauki języka ojczystego.
- Na żadnej ze stron internetowych szkół podstawowych w Kopenhadze, nawet na stronie szkoły, gdzie odbywa się nauczanie sobotnie kilku dużych języków, nie pojawia się informacja, że taka nauka ma miejsce, bądź, że może być oferowana. W zamian informacje takie pojawiają się na oficjalnych stronach komun w dziale: "Uczniowie dwujęzyczni".

Przy porównaniu duńskiego rozporządzenia o organizacji nauczania języka ojczystego, a zwłaszcza tego ostatniego, aktualnie obowiązującego, z odnośną Dyrektywą EU można stwierdzić, że:

w Preambule do Dyrektywy w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących mówi się o podjęciu odpowiednich środków przez przyjmujące Państwa Członkowskie, wraz z Państwami Członkowskimi pochodzenia, w celu promowania nauczania języka ojczystego i kultury kraju pochodzenia wyżej wspomnianych dzieci, mając głównie na względzie ułatwienie im ewentualnej reintegracji w Państwie Członkowskim pochodzenia Zagadnienie promocji, czy też wspólnych unijno- duńskich inicjatyw promocji nauczania języka i kultury nie pojawia się ani razu w rozporządzeniu. Inicjatyw takich nie podejmuje też polska strona. Nie podejmuje się takich działań ani na edukacyjnym poziomie komunalnym, czy, szerzej, na państwowym.
Mimo sprowadzenia pięknej idei o oferowaniu w kraju unijnym wsparcia dla unijnego języka ojczystego i kultury kraju pochodzenia do okrojonego minimum, nie należy zbyt surowo oceniać minimalistycznych praktyk duńskiego ministerstwa oświaty czy integracji skoro na oficjalnych stronach polskiego MSZ, w eksponowanym tam poradniku dla wyjeżdżających do pracy polskich obywateli nie ma żadnych informacji o możliwościach uczenia się za granicą języka polskiego dzieci, które wyjadą z rodzicami . Nie ma takich informacji na oficjalnych stronach polskich ambasad. Termin Dyrektywa EU nie pojawia się w żadnym kontekście na stronach Centralnego Ośrodka Doskonalenia Nauczycieli w Warszawie, czy Polonijnego Centrum Nauczycielskiego w Lublinie, które to instytucje współpracują z nauczycielami polonijnymi. Nie próbuje się tworzyć żadnych wspólnych dwustronnych projektów dotyczących analiz funkcjonowania dyrektywy w poszczególnych krajach unijnych w odniesieniu do polskiej społeczności. W tej sytuacji ogromny obowiązek upomnienia się o realizację prawa polskiego dziecka do nauki swojego ojczystego języka i kultury w krajach przyjmujących spoczywa na organizacjach polonijnych i nauczycielach języka polskiego.

To właśnie my, znający polonijną praktykę oświatową, powinniśmy utworzyć silną grupę nacisku na te struktury w naszej ojczyźnie, a poprzez nie na struktury w Unii Europejskiej, które odpowiadają za dobry europejski poziom realizacji Dyrektywy.

Bibliografia

Dyrektywa Rady z dnia 25 lipca 1977r. w sprawie kształcenia dzieci pracowników migrujących nr 77 /486 EWG
Undervisningsministeriets bekendtg?relse nr. 179 af 8. marts 1976,
Undervisningsministeriets bekendtg?relse af 20. november 1984.
Undervisningsministeriets bekendg?relse nr. 536 af 12 juni 2001.
Bekendtg?relse om folkeskolens moderm?lsundervisning af b?rn fra medlemsstater i den Europ?iske Union...Nr.618 af 22.juli 2002. Rozporządzenie o nauczaniu w szkole podstawowej języka ojczystego dla uczniów z krajów Unii Europejskiej, krajów z nią stowarzyszonych, Wysp Owczych i Grenlandii. Jest to rozporządzenie z czerwca 2002 roku.
Undervisningsvejledning for faget modersm?lsundervisning. Indledning. (Przewodnik do nauczania języka ojczystego. Wprowadzenie).
Preambuła do Dyrektywy Rady z dnia 25 lipca 1977r. w sprawie kształcenia pracowników migrujących (77/486/EWG).
Informacja dla obywateli polskich wyjeżdżających do krajów Unii Europejskiej/Europejskiego Obszaru Gospodarczego oraz Szwajcarii. Stan na dzień 17 sierpnia 2006.